وقف ‏نامه‏ ی موقوفات سرداران قزوینی در ایروان‏

سند حاضر وقف‏نامه‏ای است که در تاریخ جمادی‏الاول 1233 به شکل طوماری به طول 5ر184 و عرض 5ر44 سانتی‏متر تنظیم شده ا ست. سند به خط شکسته نستعلیق و بر پنج بند کاغذ فرنگی نوشته شده است.

غیر از بندهای ذکر رقبات و مصارف موقوفه که در میان سطور 20 تا 24 آمده، سند دارای 34 سطر است.از صدر سند تا شروع متن 35 سانتی‏متر فاصله می‏باشد که با تزیین پر شده است. این سند از معدود وقف‏نامه‏هایی است که بدین سان با گل و بوته تزیین شده است.

با توجه به دو مهر سربند اول سند به نظر می‏رسد تزیین آن همزمان یا بعد از سال 1233 انجام شده باشد. اما رقم و تاریخ ذکر شده در میان تزیینات صدر سند »محمدباقر، سنه 1150« می‏باشد.

وقف‏نامه دارای یک سجل و چهار مهر در بالا و تعداد 12 مهر شهود در حاشیه سمت راست پایین سند می‏باشد. مهر واقفان نیز در سربند و در پایان وقف‏نامه آمده است.

اصل سند متعلق به آقای دکتر خرومی است که چند سال پیش برای تهیه‏ی عکس و کپی در اختیار مجله‏ی وقف میراث جاویدان و بایگانی مرکزی سازمان اوقاف قرار گرفته است.

رونوشت‏هایی از این وقف‏نامه نیز در آرشیو مرکزی سازمان اوقاف به شماره‏ی لوله 181 و پرونده‏ی 11/م قزوین نگهداری می‏شود.

نام واقفان در این سند محمدحسن خان و محمدحسین خان فرزندان بهرام قلی بیگ قاجار قزوین1)

ذکر شده است. نوع وقف، خاص و عام است و سه وقف‏نامه را به این شرح دربر می‏گیرد:

الف. یک ششم از 22 روستا واقع در بلوک سورملو، کرنی وادی و کرنی باسار بر مشهد امام حسین بن علی (ع) در کربلا وقف شده و درآمد.

این بخش موقوفه برای روشنایی بقعه‏ی حضرت سیدالشهدا و حضرت عباس (س)، فقرا و ساکنین کربلا، خدام بقعه، طلاب مدرسه‏ی واقفان در کربلا، پیش‏نماز و مدرس آن مدرسه و نیز در وجه حق‏التولیه و حافظ وقف‏نامه اختصاص یافته و تولیت آن برعهده‏ی مجتهد جامع‏الشرایط کربلا گذاشته شده است.

ب. واقفان سهم مساوی خود از پنج ششم بیست و دو روستا را بر یکدیگر و سپس اولاد ذکور یکدیگر وقف کرده‏اند.

تولیت این بخش از موقوفه بعد از واقفان برعهده ارشد اولاد ذکور واقفان است. این نوع وقف که برای جلوگیری از شبهه‏ی وقف بر نفس بدین‏سان شکل گرفته، احتمالا برای استفاده از معافیت‏های مالیاتی یا حفظ همبستگی میان این دو برادر و خانواده‏ی آنان انجام شده است.

ج. وقف سوم نیز واقفان چهار دانگ قریه چهارباغ واقع در قرختلاغ از نواحی چخور سعد ایروان را بر فقرا، ضعفا، مساکین و ابناءالسبیل کربلا وقف کرده و تولیت این موقوفه را بعد از خود به مجتهد جامع‏الشرایط کربلا مفوض کرده‏اند.
 

زندگی ‏نامه واقفان‏

1. محمدحسین خان قاجار قزوینی مشهور به سردار ایروانی در حدود سال 1155 ه ق متولد شد. زمانی که فتحعلی شاه استاندار فارس بود، وی یوزباشی غلامان خاصه بود. در سال 1213-1212 در ماجرای به تخت نشستن فتحعلی شاه و نزاع بر سر حکومت، وی سرکرده‏ی سپاه او بود.

در سال 1217 حکومت نیشابور و سرداری خراسان بر عهده‏ی او گذاشته شد. در سال 1221 به تهران احضار شد و به رتبه‏ی سرداری و سپهسالاری ارتقا یافت و به سرداری ایروان منصوب شد.

وی در جنگ‏های پیاپی میان روس و ایران تا سال 1243 به همراه برادرش محمدحسن خان مشغول نزاع با روس‏ها بود و رشادت‏های بسیار از خود نشان داد. او مجددا تا سال 1245 حکومت خراسان را برعهده داشت.

پس از آن به ریاست ایل بختیاری تعیین شد اما در همین سال در سن 90 سالگی درگذشت.2)2. محمدحسن خان سردار ملقب به ساری اصلان (شیر زرد) و معروف به باباخان در بیشتر مسؤولیت‏هایش در خراسان و نیز در نزاع‏های ایران و روس به همراه برادر بود.

در سال 1243 که ایروان پس از چهار ماه محاصره به دست روس‏ها افتاد، پس از پایداری بسیار به دست روس‏ها اسیر، و به تفلیس فرستاده شد.

وی پس از عهدنامه‏ی ترکمن‏چای آزاد، و مجددا به سرداری خراسان منصوب شد.در سال 1265 به حکومت شهر یزد و پس از آن در سال 1268 حکومت کرمان و بلوچستان نیز بر قلمرو او افزوده شد. محمدحسن خان سرانجام در سال 1271 در کرمان درگذشت.

جنازه او به نجف اشرف منتقل شده و در رواق حضرت علی (ع) به خاک سپرده شد.3)لازم به یادآوری است که رقبات موقوفه‏ی حاضر و نیز تمامی اموال و دارایی‏های این دو برادر شجاع و خیر براساس بند دوازدهم عهدنامه‏ی ننگین ترکمن‏چای مصادره گردیده است.4)

محمدحسن و محمدحسین خان، سرداران قزوینی علاوه بر موقوفات ایروان، دارای موقوفات دیگری نیز هستند که به برخی از آنها اشاره می‏گردد:مسجد، مدرسه و کتابخانه‏ی حسن خان سردار در کربلااین مدرسه به همراه یک مسجد و کتابخانه‏ی عمومی در سال 1180 هجری بنا شده است.

مدرسه در شما باروی صحن مطهر، در نزدیکی یکی از دروازه‏های ورودی صحن و در آغاز بازار بزرگ کربلا قرار دارد. این مدرسه از شهرت فراوانی در تاریخ کربلا برخوردار است؛ زیرا بزرگترین مدرسه دینی کربلا تا سال‏های اخیر بوده و ساختمان آن از زیبایی خاصی از لحاظ مهندسی و کاشی‏کاری‏های نفیس برخوردار است.

این کاشی‏ها که بر آنها آیات قرآن و احادیث نوشته شده بود بر سردر ورودی و گرداگرد مدرسه دیده می‏شد. این مدرسه دارای موقوفات بسیار زیادی بود که از محل درآمد آنها مخارج مدرسه و کمک‏های مالی به طلاب تأمین می‏شد.

ساختمان مدرسه متجاوز از یک قرن مورد استفاده‏ی حوزه‏ی علمیه و طلاب علوم دینی در کربلا بوده و در این سال‏ها صدها نفر در آنجا به درس و آموزش مشغول بوده‏اند.

بعضی از مورخین آورده‏اند که سید جمال‏الدین اسدآبادی مدتی در این مدرسه به تحصیل پرداخته است [تراث کربلا، ص 202] در 16 محرم سال 1368 هجری بخش عمده‏ی این مدرسه به همراه موقوفات آن که عبارت از تعداد فراوانی مغازه بود بر اثر توسعه‏ی فلکه‏ی اطراف حرم تخریب شد.

در همین تاریخ باقی مانده‏ی زمین مدرسه به همت نیکوکاران و علمای دین بازسازی شد و تا سال‏های اخیر پیش از حوادث سال 1412 هجری پا برجا بود.5) این مسجد و مدرسه اگرچه به نام محمدحسن خان سردار شهرت دارد اما به تصریح وقف‏نامه‏ی حاضر توسط هر دو برادر ساخته شده است (سطر 27).
 

آب ‏انبار سردار در قزوین‏

در انتهای جنوبی محله‏ی قملاق و به فاصله‏ی کمی در شمال غربی سلطان سید محمد، روبه روی مدرسه‏ای به همین نام واقع شده و یکی از آب‏انبارهای مهم قزوین به شمار می‏رود و از حیث عظمت بنا و ظرافت ساختمان در ردیف آب‏انبار حاج کاظم است. از بالا تا پایین 37 پله دارد که چهار شیر در آن به کار رفته، انبار آن مسقف به چهار گنبد و چهار بادگیر یا بخارکش است ازاره‏ی پلکانش تمام سنگ و نمایش با آجرهای کاشی تزین یافته است.

این آب‏انبار دارای کتیبه‏ای بوده است که چند بیت آن نقل می‏شود:
... به یاد تشنه لب کربلا حسین شهید
امیر مشرق و مغرب امام جن و بشر

سزد که خطه‏ی قزوین از او به خود نازد
چنان که ساحت جنت ز چشمه‏ی کوثر

... تمام گشت چو این برکه در جهان شد طاق
کشیده صف پی پاداش قدسیان یک سر

چو مایل از پی تاریخ در دعا گفتند
نصیب باد به هریک ز زمزم و کوثر (1229)6)
 

آب ‏انبار سردار در قزوین‏

این آب‏انبار در بی‏آب‏ترین محلات شهر یعنی محله‏ی راه ری بنا شده و اکنون در کنار خیابان سپه در بخش باختری آن واقع گردیده است.

این آبگیر عظیم دارای یک طاق است و ابعاد آن عبارت است از 16 ذرع درازا و 16 ذرع پهنا و 16 ذرع گودی که مجموع ابعاد آن چهار هزار و نود و شش ذرع مکعب می‏شود.

در وسط طاق بزرگ از خارج یک گنبد مخروطی کوچک از کاشی فیروزه نظیر همان که در مسجد سردار بنا شده است ساخته‏اند. این آب انبار 48 پله دارد اما روسازی و نماسازی نشده و کتیبه‏ای ندارد.7)
 

قنات سردار در تهران‏

بیشتر به نام »آب سردار« معروف است و هنوز هم جریان دارد از اراضی نارمک سرچشمه می‏گرفت در امتداد محل کنونی خیابان نارمک پایین می‏آمد پس از به کار انداختن آسیاب سردار در عمق 8 متری ظاهر شده، خیابان سردار را قطع می‏کرد و پس از کمی انحراف وارد قسمت غربی خیابان نارمک می‏شد و به سمت جنوب جریان می‏یافت.

در حدود خیابان زرین نعل دو رشته می‏شد: یک رشته آن به سمت جنوب می‏رفت و پس از قطع خیابان خورشید در عمق 5ر3 متری در شمال خیابان ژاله (شهدا)، نبش خیابان عین‏الدوله (ایران) ظاهر می‏شد (و می‏شود).

رشته‏ی دیگر در امتداد محل خیابان زرین نعل به سمت مشرق جریان می‏یافت خیابان 17 شهریور را در مقابل محل کارخانه برق در عمق 5ر2 متری قطع می‏کرد، از زیر کارخانه می‏گذشت و در یک صد متر شرق میدان ژاله (شهدا) به طرف جنوب می‏رفت و در اکبرآباد ظاهر می‏شد.

این قنات در بهار بین 5 تا 6 سنگ و در پاییز در حدود 4 تا 5ر4 سنگ آب داشت که بعدها به سه سنگ آب کاهش یافت.8)
 

مسجد مدرسه‏ی سردار در قزوین‏

این مدرسه در محله‏ی دیمج روبه روی آب‏انبار سردار واقع شده و یکی از مدارس زیبا و ممتاز قزوین است.

شکل هندسی آن مربع مستطیل و تقریبا به طول 60 و عرض 40 ذرع است که 2400 ذرع می‏شود. ساختمان آن دو اشکوبه، ازاره‏ی آن با سنگ و بقیه با آجر تراش ساخته شده و با کاشی‏های رنگارنگ تزیین یافته است.

حجرات آن در دو جانب خاور و باختر مدرسه بنا گردیده به این ترتیب که در وسط، یک مدرس یا حجره‏ی بزرگ است و در دو طرف آن دو گوشواره‏ی باریک قرار دارد که راهرو اشکوب دوم می‏باشد.

روی هم رفته این مدرسه دارای 32 باب حجره است. در جنوب مدرسه و متصل به این مهتابی، مسجدی است که طول آن (از شرق به غرب) 36 و عرض آن 12 ذرع است و سقف آن در روی سه طاق آجری قرار دارد. در بالای طاق وسطی که بزرگتر از دو طاق دیگر است از خارج گنبد مخروطی شکل کوچکی با کاشی فیروزه‏ای بنا شده است.

در کتیه‏ی سر در مدرسه اشعاری به خط نستعلیق ممتاز در سنگ مرمر نقر شده است. سه بیت از این کتیبه آورده می‏شود:

... دو کامیاب دلاور دو شیر گیر دلیر
که روز جنگ گریزد ز چنگشان رستم‏

... خجسته مدرسه‏ای دلگشا بنا کردند
که دلکش است و فرح‏بخش همچو باغ ارم‏

رقم زد از پی سال عمارتش خازن
اساس کعبه‏ی دین گشت زین بنا محکم (1231)9)

از پرونده‏های مربوط به سرداران قزوینی در بایگانی مرکزی سازمان اوقاف و امور خیریه‏ی تهران نیز این موقوفات شناخته می‏شود:

1. وقفی خاص به تاریخ 1231 ه ق که از حیث نوع وقف مشابه وقف‏نامه‏ی ایروان است و طی آن این دو برادر 10 روستا در بلوک دشتبی، اشتهارد و بلوک زهرا را بر یکدیگر وقف کرده‏اند.

5.2ر1 دانگ از شش دانگ کاروان‏سرای حاجی رحیم واقع در بازار قزوین برای مخارج ضروری مدرسه‏ی سردار نیز تعزیه‏داری در آن سال 1240 ه ق وقف شده است (پرونده‏ی شماره‏ی 11 / م قزوین).

3. یک باب حمام واقع در محله‏ی گوسفند قزوین و در گذر سرکلک و نیز سه دانگ محل مبذر قریه‏ی کهک بر مسجد و مدرسه‏ی سردار در محله‏ی قملان به تاریخ 1231 ه ق وقف شده است. (پرونده‏ی شماره‏ی 11/ م قزوین).

4. حکم تولیتی به تاریخ 1281 ه ق از محمد یوسف بن محمدحسن خان موجود است و طی آن به موقوفه‏ی محمدحسن خان سردار در شهر مشهد برای مصارف مقبره‏ی پدر واقع در دارالحفاظ اختصاص یافته، اشاره شده است.

موقوفه عبارت از 5ر39 سهم از یک تیمچه‏ی شش دانگی واقع در راسته‏ی بازار سرپوشیده است که به محله‏ی سرشور در محله‏ی قیصریه منتهی می‏گردد (لوله‏ی شماره‏ی 148).

در پایان نیز به یکی دیگر از بناهای منسوب به سرداران قزوینی که در شهر تهران واقع شده و به باغ سردار مشهور بوده، اشاره می‏شود. حدود کلی این باغ به این شرح بوده است:

پیاده‏روی جنوبی خیابان ژاله از سه‏راه آن تا چهارراه آب سردار (چهارراه خیابان ایران) حدود 140 تا 160 سال پیش ضلع شمالی باغی بود .

که ضلع شرقی آن از چهار راه خیابان ایران تا سه راه امین حضور و ضلع جنوبی آن از سه‏راه امین حضور تا چهارراه سرچشمه (چهارراه سیروس که آن روزها این قسمت از خیابان سیروس به خیابان نظامیه معروف بود) و ضلع غربی آن از چهارراه سرچشمه تا سه‏راه ژاله (در امتداد خیابان بهارستان کنونی) قرار داشت.10)
 

متن وقف نامه

/1 هو الواقف علی الضمار والمطلع علی السرایر
/2 بسم الله الرحمن الرحیم و به نستعین‏

/3 حمدی که واقفان مواقف اخلاص و سالکان مسالک اختصاص، در پیشگاه بارگاه مقربان حضرت، به معرض عرض کشانند، و شکری که معتکفان درگاه الوهیت و محرمان دستگاه ربوبیت به مرتبه‏ی قبول رسانند، حضرت واقف السرایری را زیباست که لباس سعادت اساس /

4 توفیق به اندام فیروزبختان دوخته، و چراغ تأیید یافتگان را به روغن ملاطفت خو، افروخته؛ چمن احوال ارباب سداد را به منصه‏ی خرمی رسانیده و گلشن حال اهل فلاح را از نسایم الطاف به نظارت مقرون گردانیده؛ آفتاب مکرمت خود را / 5

پرتوافکن اهل توفیق نموده؛ و ماه مرحمت خویش را از جیب احوال اصحاب تأیید، طالع فرموده؛ مفتاح ابواب سعادت سرمدیه را به کف کفایت ایشان نهاده و کلید فیوضات غیبیه را به ید آنها داده؛ گلبرگ تری از شبنم احسانش تازه /

6 و عندلیب چمن از بهار پیرایی مکرمتش خوش‏آوازه است. ثور، گاو کاری است از مزرع قدرتش. سنبله، خوشه‏ای از خرمن حکمتش. چرخ پیر در مزرعه‏ی بندگی‏اش دهقان کهن اساس؛ و ماه نو در دست زارعان صنعش داس، از رود
/ 7 دل روشن ضمیران، آب زلال حکمت

به اراضی معرفت جریان داده، و از چشم چشمه‏ساران، آبهای فراوان گشاده؛

مر او را رسد کبریا و منی
که ملکش قدیم است و ذاتش غنی‏

چون ز وجودش کرم آباد شد
بند وجود از عدم آزاد شد

در هوس این دو سه ویرانه ده
کار فلک بوده گره بر گره‏

تا نگشود این کرم وهم‏سوز
زلف شب ایمن نشد از دست روز

جل جلاله و عم نواله. و مزارع درود خجسته ورود، وقف بارگاه جلال رسول بی‏همالی است / 8 که کاخ ایمان به دعایم رسالت او برپاست؛ و اساس اسلام به قوت نبوت او برجا. با رفعت مکانش، عرش، پست‏ترین پایه و باعلو شأنش، کیوان، خاک نشین بند بی‏مایه. (والشمس والضحی) حسن‏آبادی از حسن جمالش / 9.

(و ینصرک الله نصرا عزیزا) ناصرآبادی از مملکت اقبالش.
ای شرف مظهر روح‏الامین
عرش ز اقبال تو کرسی نشین‏

مکه ز فیض نظرت یافت زیب
طیبه ز گرد قدمت یافت طیب‏

چشمه‏ی زمزم نمکین از تو شد
/10 کنیت جبریل امین از تو شد

فیض سحر، نکهت صحرای تو
زهره، عماری کش زهرای تو

ملک دلم همچو فدک مال اوست
تاج سرم خاک ره آل اوست.

و صلات صلوات بر آل طیبین و ذریه‏ی طاهرین او باد
/ 11. که ملک امامت، وقف آن اولاد است و ولایت ولایت ملک. موروثی آن عترت امجاد؛ خصوصا امام والامقامی که ریاحین محبت او در دلها تا روز نشور خضرت ده جانهاست، و آب حیات مودتش در حدایق قلوب، جانبخش روانها.

/ 12. ارقام دقایق حقایق در دفاتر اوراق نگاشته‏ی اوست، و بذور معارف و عوارف در دلها کاشته‏ی او؛ بوستان شرع دین به آبیاری میراب ارشاد او خرم‏آباد است و گلشن ملت حنیفه‏ی اسلامیه از رشحات سحاب افادات او
/ 13 چون گلستان ارم بنیاد؛ صلوات الله علیهم اجمعین.

و بعد از حمد الهی و درود حضرت رسالت پناهی - صلی الله علیه و آله - بر عاقل بصیر و هوشمند خبیر، پوشیده نیست که معمار ازل، کالبد بشر را بی‏ثبات
/ 14 ریخته و خالق انس و جان، وجود ایشان را از اجزای متضاده به هم آمیخته؛ همه کس را لباس حیات به عاریت داده‏اند و منشور عمر هر فردی را طغرای اجلی در عنوان نهاده‏اند؛ اقاصی و ادانی چون موج آب همگی در بحر فنا غوطه‏ورند

/ 15 و وضیع و شریف جملگی بالمآل خاک و خاکسترند. سلطنت و پادشاهی، منع نزول قضا نمی‏نماید و حکومت و سرداری به سرداری تیغ قدر، بال همت نمی‏گشاید. در این عبرت‏سرا زخارف دنیا موج سراب و نقش بر آب است.
/ 16 لهذا سبب از تحریر این کلمات شرعیة المقدمات، آن است که در تاریخ ذیل الکتاب، عالی جاهان رفیع و منیع جایگاهان عظمت و حشمت دستگاهان ابهت و جلالت ابتناهان بسالت و نبالت انتماهان فتوت و مروت همراهان
/ 17 جامعان مکارم دنیوی و اخروی و حاویان محاسن صوری و معنوی، کامل نصابان سعادات یزدانی و صاحب نصیبان توفیقات دو جهانی، امیرالامراء العظامان، مقربان الحضرت العلیة العالیه و معتمدان الدولة البهیة من الافات والبلیات - خلف الصدقان مرحمت و غفران پناه جنت و رضوان آرامگاه، متکی ارایک جنان، بهرام قلی بیگ قاجار قزوین.

/ 19 خواهشمند وقفیت املاک و مزارعاتی که در بلده‏ی چخور سعد ایروان برخی را مجددا احداث و احیا و بعضی را به موافق شرع شریف غرا ابتیاع کرده بودند و بلانزاع و مساهمت غیر در تصرف داشتند، بوده بنابر استشار و استصواب امنای شرع،
/ 20 قربتا الی الله و طلبا لمرضاته، وقف مؤبد و حبس مخلد صحیح شرعی نمودند، تمامی و همگی و جملگی یک دانگ از جمله‏ی شش دانگ از کل قرای مفصله‏ی ذیل را با جمیع توابع و کافه‏ی لواحق از اراضی و صحاری آبی و دیمی، بحیث لایستثنی منها شی‏ء به عتبه‏ی علیه و مشهد مقدس جناب خامس آل عبا.

از جمله‏ ی املاک واقعه در بلوک سورملو که حدود همگی در تفصیل ذیل مشخص و معین می‏گردد:
از جمله‏ ی 6 دانگ قریه‏ی حاجی‏آباد مشهور به داش بورون یک دانگ.

از جمله‏ ی 6 دانگ قریه‏ی سرهنگ آباد یک دانگ.
از جمله‏ ی 6 دانگ قریه‏ی مدعوه به جنت‏آباد مشهور به پروانه یک دانگ.

از جمله‏ ی 6 دانگ قریه‏ی سیلمان آباد مشهور به دیزج یک دانگ.
از جمله ‏ی 6 دانگ قریه‏ی مدعوه به علی‏آباد علیا مشهور به علی خان یک دانگ.

از جمله‏ ی 6 دانگ قریه‏ی مدعوه به علی‏آباد سفلی مشهور به نظرعلی قشلابی یک دانگ.
از جمله ‏ی 6 دانگ قریه‏ی مدعوه به حسن‏آباد مشهور به داش قراقوینلو یک دانگ.

از جمله ‏ی 6 دانگ قریه‏ی مدعوه به نظرآباد مشهور به داش مسیوکلو یک دانگ.
از جمله‏ ی 6 دانگ قریه‏ی مدعوه به کمال‏آباد که من جمله‏ی منضمات نظرآباد است یک دانگ.

از جمله‏ ی 6 دانگ قریه‏ی مدعوه به نظام‏آباد مشهور به میرزا چوبوقچی یک دانگ.
از جله‏ ی 6 دانگ قریه‏ی مدعوه به فیض‏آباد که من جمله‏ی منضمات تاش مسیوکلوست یک دانگ.

از جمله‏ ی 6 دانگ قریه‏ی مدعوه به شریف‏آباد مشهور به مسیوکلو یک دانگ.
از جمله‏ ی 6 دانگ قریه‏ی مدعوه به ناصرآباد مشهور به قوشچی یک دانگ.

از جمله ‏ی 6 دانگ قریه‏ی مدعوه به کلی جه یک دانگ.
از جمله‏ ی املاک ابتیاعی واقعه در بلوک کرنی وادی که مدار زراعت ایشان از ارس مشروب می‏شود:
از جمله‏ی 6 دانگ قریه‏ی سردارآباد مشهور به قمشلو یک دانگ.
 

پی نوشت :
1-نام پدر واقفان در منابع تاریخی دوره‏ی قاجار و نیز در سند شماره لوله‏ی 148 بایگانی مرکزی سازمان اوقاف به صورت محمدخان سردار ایروانی آمده است.
2- بامداد، مهدی، شرح حال رجال ایران، تهران، زوار، 1371، ج 1، صص 332-329.
3- همان، صص 404-401.
4-طباطبایی مجد، غلامرضا، معاهدات و قراردادهای تاریخی در دوره‏ی قاجار، تهران، بنیاد موقوفات افشار، 1373، ص 133.
5-انصاری قمی، محمدرضا، »موقوفات ایرانیان در عراق، بخش سوم، کربلا« وقف، میراث جاویدان، ش 7، پاییز 1373، ص 82.
6-گلریز، سید محمدعلی، مینودر یا باب الجنه‏ی قزوین، تهران، دانشگاه تهران، 1337، ص 278.
7- همان، ص 279.
8- معتمدی، محسن، »آب تهران، تاریخچه، مشکلات و راه‏حل‏ها«، مجله‏ی باستان‏شناسی و تاریخ، سال چهارم، ش 1، شهریور 1369، ص 54.
9-گلریز، همان، صص 571-565.
10-انوار، عبدالله، »باغ سردار« کتاب تهران، ج 1، تهران، روشنگران، 1370، ص 36.
 

منبع:
میراث جاویدان